„…żył nie dla siebie…”

A gdy kocham Polskę, gdy zapomnieć nie mogę, że rodziłem się Polakiem, jakby ten kraj uratować myślę ustawicznie. Są nieskończone sposoby. Odłóżmy tylko upór, chwyćmy się rozumu.

Stanisław Staszic

Tytan pracy i wielki patriota – tak najkrócej należałoby określić osobowość Stanisława Staszica, którego poglądy i działalność wywarły ogromny wpływ na życie polityczne, społeczne i gospodarcze u schyłku XVIII stulecia  i pierwszych dziesięcioleci XIX wieku.
Jego nazwisko nierozerwalnie związane jest z próbami zreformowania Rzeczypospolitej u kresu jej istnienia.

Był zwolennikiem postępu, rzecznikiem interesów mieszczaństwa, walczył o polepszenie doli chłopów, propagował likwidację przeżytków szlachecko-feudalnej Rzeczypospolitej. Dostrzegał pilną potrzebę wprowadzenia powszechnej oświaty, która miała pomóc w kształtowaniu nowoczesnego, racjonalnie myślącego i patriotycznego narodu polskiego.
Jego poglądy, wyrażone w licznych dziełach, stały się przedmiotem wielu analiz, znalazły też trwałe miejsce w rozwoju polskiej myśli społecznej i filozoficznej.
Pracę uważał za źródło wszelkiego dobrobytu i swoim całym życiem potwierdził wierność tej idei. Nie był gabinetowym myślicielem i twórcą, lecz człowiekiem znającym dokładnie rzeczywistość, w całej jej złożoności. To wynik pasji, poznawania
i wielu podróży, ale i tego nadzwyczajnego daru obserwowania, jaki posiadają tylko nieliczni. To również rzadka umiejętność rozumowania, dochodzenia do wielkich syntez i teorii. Przenikliwość jego sądów zadziwia do dziś.
Był jednak Stanisław Staszic przede wszystkim człowiekiem czynu, starającym się nadać swym postulatom i zamierzeniom konkretny sens w każdym działaniu jakiego się podejmował. Rozległość zainteresowań i liczba piastowanych stanowisk zdumiewały współczesnych. Właśnie Staszic poważnie umocnił podstawy rozwoju polskiego przemysłu, szkolnictwa, geologii. Liczne ślady jego działalności nietrudno znaleźć również współcześnie i dlatego też pamięć o Staszicu przetrwała pokolenia.

Urodził się w 6 listopada 1755 r. w Pile. Był najmłodszym synem Wawrzyńca Staszica, młynarza oraz burmistrza Piły, i Katarzyny Mędlickiej, która postanowiła, że jej syn zostanie duchownym. Po ukończeniu szkoły średniej w Poznaniu Staszic przyjął niższe święcenia kapłańskie dnia 2 stycznia 1774, a następnie przez dwa lata studiował teologię. W lipcu 1778 otrzymał święcenia kapłańskie i mianowano go kanclerzem kolegiaty w Szamotułach.
Rok później wydał swoje pierwsze dzieła, tłumaczenie na język polski poematów Ludwika Racine’a Religia oraz Woltera O zapadnieniu Lisbony.
Dzięki spadkowi po ojcu Staszic mógł kontynuować naukę za granicą. Studiował na uniwersytetach w Lipsku i Getyndze, a następnie przez dwa lata kształcił się na kierunku nauk przyrodniczych w paryskim College Royal, pobierając nauki u Brissona i Daubentona. Wpływ tego drugiego, połączony z fascynacją Buffonem, wzbudził u Staszica ogromne zainteresowanie naukami o Ziemi. W 1786 Staszic opublikował polskie tłumaczenie Epok natury Buffona, opatrzone własnymi uwagami. W Paryżu umocniły się również filozoficzne poglądy Staszica.
Staszic powrócił do Polski w 1781, podróżując przez Alpy i Apeniny Północne. W tym samym roku przyjął posadę wychowawcy dwóch synów byłego kanclerza, hrabiego Andrzeja Zamoyskiego. Przez kolejne dwanaście lat wysokie honoraria oraz zdolność do interesów pozwoliły Staszicowi zgromadzić pokaźną fortunę, z której korzystał później w swojej działalności filantropijnej i naukowej. W 1782 uzyskał tytuł doktora prawa kanonicznego i cywilnego na Akademii Zamoyskiej.
W 1787 r. wydał książkę pt. Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, a w 1890 Przestrogi dla Polski. W tym samym roku wyruszył w podróż do Włoch, podczas której powstał Dziennik podróży.
Pod koniec 1794, po upadku powstania kościuszkowskiego, Staszic udał się wraz z synami Zamoyskiego do Wiednia, gdzie pozostał do czasu ukończenia edukacji przez swoich podopiecznych. Do Polski wrócił w 1797 i rozpoczął badania geologiczne, w tym celu podróżując na Śląsk oraz do Saksonii na początku 1804. Latem 1805 zorganizował ekspedycję badawczą w Tatry i dnia 21 sierpnia jako pierwszy człowiek zdobył Łomnicę, drugi co do wielkości szczyt tego łańcucha górskiego. Staszic był współzałożycielem i organizatorem Towarzystwa Przyjaciół Nauk, utworzonego w 1800 w Warszawie, na którego czele stanął w 1808. W 1801 kupił budynek, w którym mieściła się pierwsza siedziba Towarzystwa,
a w latach 1820 – 1823 zlecił i zapewnił większość środków na budowę Pałacu Staszica oraz stojący przed pałacem pomnik Kopernika, dłuta Bertela Thorvaldsena, a także ks. Józefa Poniatowskiego. Przeznaczył środki finansowe na rzecz kilku warszawskich szpitali, na wydział lekarski Uniwersytetu Warszawskiego i Instytut Głuchoniemych oraz na budowę dla ubogich Domu Przytułku i Pracy przy ulicy Wolskiej.
W 1807, po utworzeniu Księstwa Warszawskiego, Staszic opublikował O statystyce Polski krótki rzut wiadomości, dzieło, w którym przedstawił podstawowe dane geograficzne, demograficzne i gospodarcze potrzeby nowej administracji. Koncentrując swoje wysiłki na organizacji instytucji oświatowych oraz rozwoju przemysłu wydobywczego, od 1807 Staszic uczestniczył w pracach Izby Edukacyjnej, w 1808 obejmuje stanowisko członka Komisji Najwyższej Egzaminacyjnej oraz przewodniczącego rady Szkoły Prawa i Administracji.
Od 1809 nadzorował tworzenie Szkoły Lekarskiej, a w 1813, w schyłkowym okresie Księstwa Warszawskiego, założył katedrę geologii i mineralogii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.
Po utworzeniu Królestwa Polskiego, na kongresie wiedeńskim w 1815, Staszica mianowano członkiem Rady Stanu oraz Wydziału Oświecenia Narodowego; następnie zaś, w 1816, dyrektorem Wydziału Przemysłu i Kunsztów. Ponadto został wybrany przewodniczącym Rady Ogólnej nowo powstałego Uniwersytetu Warszawskiego.
Będąc urzędnikiem wysokiego szczebla w ministerstwie spraw wewnętrznych, Staszic zainicjował systematyczny rozwój przemysłu górniczego i hutniczego, jak również badań naukowych z tym związanych. Rozbudował okręg przemysłowy w Górach Świętokrzyskich, powstały w okresie Księstwa Warszawskiego, a także zaplanował i nadzorował budowę sieci kopalń, hut i fabryk, dostarczając im najnowocześniejsze wyposażenie techniczne oraz zapewniając zadowalające warunki pracy i życia, a także opiekę medyczną dla górników.
Na centrum sieci przemysłowej wybrał miasto Kielce, gdzie w 1816 utworzył Dyrekcję Górniczą w Polsce, obsadzając obie instytucje polskimi ekspertami oraz specjalistami z Saksonii.
Badania Staszica nad strukturą formacji geologicznych związane były z jego działalnością administracyjną. Od 1805 publikował wyniki swoich badań w „Rocznikach Towarzystwa Przyjaciół Nauk”; w 1815 ukazał się zbiór w pracy zatytułowanej O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski. Pracy tej, stanowiącej pierwszą geologiczną syntezę Polski sporządzoną przez polskiego autora, towarzyszył atlas z czterema mapami oraz licznie ilustrowane plansze; dzięki niej Staszic uzyskał przydomek „ojca polskiej geologii”.
Wkład Staszica w badania naukowe i reformy społeczne upamiętniony został w nazwach wielu szkół, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, a także kilkunastu skamieniałości zwierzęcych i roślinnych. Za swe dokonania otrzymał order św. Stanisława I klasy i order Orła Białego.
Zmarł 20 stycznia 1826 r., a 24 stycznia odbył się jego pogrzeb będący wielką manifestacją. Jego grób znajduje się przy dawnym kościele klasztornym Ojców Kamedułów na Bielanach.

Źródła: Bury B., Być narodowi użytecznym, Stąporków 2008.
Czarniecki St., Pokłosie Staszicowskie, Piła 2009.
Wysokiński J., Szlakiem Stanisława Staszica, Warszawa 1988.

oprac. M. Borkowska